«Με ζηλεύουν όλοι στην Κηφισιά γιατί βγάζω τα περισσότερα σκουπίδια», έλεγε αυτάρεσκα τη δεκαετία του ‘80 ο Ζωρζ Πιλαλί σε κάποιο υπόγειο κλαμπ της Πλατείας Βικτωρίας.
Οι συνειρμοί είναι απλοί:
Πολύ χρήμα => πολλή κατανάλωση => πολλά σκουπίδια => πολλά απόβλητα => πολλή ρύπανση => επιτάχυνση της καταστροφής του πλανήτη μας.
Η ζωή στη γη θα τελειώσει εξαιτίας της αλόγιστης κατανάλωσης, της σπατάλης των φυσικών πόρων και της αλλοίωσης των φυσικών ισορροπιών, της βιοποικιλότητας, του κλίματος και του περιβάλλοντος.
Η φύση δεν είναι σπάταλη. Ο άνθρωπος είναι.
Η φύση δεν βιάζεται. Πέρασαν εκατομμύρια χρόνια για να διαμορφωθούν οι ισορροπίες στη χλωρίδα και την πανίδα της.
Ο άνθρωπος βιάζεται. Και στη βιασύνη του για γρήγορο και εύκολο κέρδος καταστρέφει και τη χλωρίδα και την πανίδα του πλανήτη που τον γέννησε.
Η φύση είναι αμερόληπτη, δίνει σε όλους ίσες ευκαιρίες.
Όταν ένα ρυάκι διακλαδώνεται το νερό εξίσου θα πάει από τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.
Ο άνθρωπος μεροληπτεί, θέλει έμπιστους, ευνοούμενους, αυλοκόλακες, κολλητούς.
Είναι εντυπωσιακό το ότι ο άνθρωπος είναι το πιο τέλειο δημιούργημα της φύσης και το πιο ελαττωματικό ταυτόχρονα.
Τέλειο γιατί έχει ευφυΐα και συνείδηση.
Ελαττωματικό γιατί έκτισε ένα πολιτισμό βασισμένο στις υλικές απολαύσεις και τις τεχνολογικές καινοτομίες με κόστος την άγρια εκμετάλλευση της φύσης από τον άνθρωπο, την εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο και – το πιο τραγικό – την εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον ίδιο τον εαυτό του. Ο εαυτός σου καταπιέζει τον οργανισμό σου μέσω της αυτοκαταπίεσης[1].
Αυτοκαταπίεση σημαίνει να αυτοπιέζεσαι γιατί πρέπει να αποδείξεις ότι μπορείς να παράγεις όλο και περισσότερο, σε όλο και λιγότερο χρόνο.
Δεν υπάρχει άγρια φύση, παρά μόνο φύση· δεν υπάρχει πολιτισμός, παρά μόνο άγριος πολιτισμός.
Ας ανατρέξουμε πάλι στην αρχαία ελληνική σκέψη για να αλλάξουμε λίγο την οπτική των πραγμάτων.
Ο Πλάτωνας [424 – 347 π.Χ.] πριν 2.500 χρόνια κατέγραψε τις βασικές αρχές της ιδεώδους Πολιτείας του, όπου αρμονικά και ευτυχισμένα θα ζούσαν οι πολίτες της.
Η θεμελιώδης αρετή αυτής της πολιτείας, κατά τον Πλάτωνα, θα ήταν το περί δικαίου αίσθημα, γιατί μόνο σε μία δίκαιη κοινωνία ίσων ευκαιριών μπορούν να αναδειχθούν αξιοκρατικά οι καλύτεροι και να κυβερνήσουν οι σοφότεροι.
Οι Σκανδιναβοί που μελέτησαν σε βάθος την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία και την εξέλιξαν στην καλύτερη μορφή της σήμερα, λένε:
Το να σκέφτεσαι ελεύθερα είναι σπουδαίο πράγμα.
Το να σκέφτεσαι δίκαια, όμως, είναι ακόμη πιο σπουδαίο.
Στη σημερινή ελληνική δημοκρατία αναδεικνύονται οι καπάτσοι ενώ οι άριστοι χαντακώνονται. Άριστος φοιτητής σημαίνει άριστος δημόσιος υπάλληλος. Αντίθετα, ο δικτυωμένος φοιτητής, ο οργανωμένος σε νεολαίες, ο δημοσιοσχεσίτης με τους καθηγητές θα βρει πολλές πόρτες ανοικτές, δεν θα διστάσει να εισέλθει στις μισάνοικτες κι αν χρειαστεί θα παραβιάσει και μερικές κλειστές.
Η αρχαιοελληνική φιλοσοφία έχει μετατραπεί σε νεοελληνική κουτοπονηριά.
Το θάρρος έγινε θράσος. Η δικαιοσύνη ευνοιοκρατία. Η φιλία συμφέρον. Η ελευθερία διαφήμιση. Η δημοκρατία χειραγώγηση. Και η φιλοσοφία κατανάλωση.
«Φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας» [μτφ. «Αγαπούμε το ωραίο και μένουμε απλοί, αγαπούμε την πνευματική καλλιέργεια αλλά δεν καταντούμε νωθροί»], αναφέρει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο του Περικλέους, εκφράζοντας το πνεύμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
«Επιδεικνυόμαστε με θράσος και καταναλώνουμε με πάθος», είναι το μότο και το πνεύμα της σημερινής Αθήνας. [μτφ. «Αγαπούμε τη χλιδή και κάνουμε φιγούρα, αγαπούμε την κατανάλωση και καταντούμε παθητικοί δέκτες διαφημίσεων και δημοσκοπήσεων»].
Η Πολιτεία του Πλάτωνα μεταφέρθηκε στην Πολιτεία της Κηφισιάς, στις επαύλεις της Εκάλης, στις βίλες της Μυκόνου και στις ξύλινες μεζονέτες της Αράχοβας.
Επίδειξη, χλιδή, βλαχοκυριλίκι και νεοπλουτισμός προβάλλονται στο σημερινό lifestyle, όσο ποτέ άλλοτε. Αντίθετα, οι άνθρωποι του πνεύματος σιωπούν, φθίνουν, τα’ χουν χαμένα, αδυνατούν να αρθρώσουν λόγο.
Το χρήμα και η κατανάλωση ισοπέδωσαν όλες τις αξίες της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η παρακαταθήκη που θα αφήσουμε στα παιδιά μας θα είναι ένα home cinema, ένας υπολογιστής ένα καλό κινητό, και μερικά e-mail στο in-box που δεν θα έχουμε ακόμη προλάβει να διαβάσουμε πριν πεθάνουμε.
«Ένας βλάκας που περπατάει είναι καλύτερος από 10 διανοούμενους που κάθονται», είπε ένας Γάλλος ποιητής και με προβλημάτισε. Πού είναι οι διανοούμενοι της χώρας μας, πού βρίσκονται, πού κάθονται, γιατί δεν μιλάει κανείς; Γιατί κατάντησαν τόσο νωθροί;
Ελλείψει σοβαρού αντιλόγου από τους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής μας, ανατρέχω στην Πολιτεία του Πλάτωνα και σταχυολογώ μερικές ιδιότητές της:
- Αληθινή ευτυχία υπάρχει μόνο όταν υπάρχει δικαιοσύνη και ηθική.
- Τόσο το κράτος όσο και τα άτομα πρέπει να λειτουργούν με βάση τη δικαιοσύνη, που τελικά είναι η ιδέα του αγαθού, η πηγή της τέλειας ευδαιμονίας για τα άτομα και τις κοινωνίες.
- Η δικαιοσύνη είναι αρετή, που μπορεί να την αποκτήσει ο άνθρωπος μόνο μ’ ένα γενικό σύστημα εκπαιδεύσεως, που θα τον οδηγήσει σε ηθική και κοινωνική μόρφωση. Συγχρόνως, η αληθινή Πολιτεία, το τέλειο κράτος δεν είναι άλλο παρά η εφαρμογή και επομένως η μετά λόγου και επιστήμης γνώση της δικαιοσύνης.
- Η γέννηση της δικαιοσύνης συνταυτίζεται με τη γέννηση της κοινωνίας.
- Η εφαρμογή της δικαιοσύνης απαιτεί δίκαιη κατανομή της εργασίας και ειδίκευση των ικανοτήτων των ανθρώπων.
- Όταν ο καθένας κατέχει ό,τι του ανήκει και προσφέρει υπηρεσίες που είναι σύμφωνες με την ειδικότητά του, η ιδέα της δικαιοσύνης έχει πραγματοποιηθεί.
- Όπως η υγεία του σώματος στηρίζεται πάνω στις φυσικές σχέσεις των μερών του και η αρρώστια του έχει αφορμή την ανατροπή αυτών των φυσικών σχέσεων, έτσι και η αρετή φανερώνεται ως «υγεία, κάλλος, ρώμη» της ψυχής και η κακία ως «νόσος, ασχήμια, αδυναμία» της. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η δικαιοσύνη συντελεί στην ψυχική υγεία του δικαίου ανθρώπου, ενώ η αδικία είναι επιζήμια στον άδικο καθώς διαταράσσει την αρμονία της ψυχής του.
- Σε μια ιδανική πολιτεία κυβερνούν οι φιλόσοφοι. Τα κράτη μπορούν να ευημερήσουν μόνο εάν κυβερνηθούν από φιλοσόφους ή – εναλλακτικά – εάν οι κυβερνήτες τους φιλοσοφήσουν.
- Ο σκοπός όλων των επιστημών είναι ένας και κοινός: να ανυψώσουν τον άνθρωπο από το «γίγνεσθαι» στο «είναι», δηλαδή στο βασίλειο των ιδεών και στην πιο υψηλή κορυφή του, την ιδέα του Αγαθού.
- Κάθε γνώση όταν αποχωρίζεται την αρετή αποδεικνύεται όχι σοφία αλλά πανουργία.
- Η δικαιοσύνη είναι η γέφυρα ανάμεσα στην κοινωνική ηθική και την αρμονία της ψυχής.
- Άνθρωπος άδικος, κατά τον Πλάτωνα, είναι ο φιλόδοξος, ο άπληστος, ο δούλος στις υλικές ορμές και τα πάθη του. Αντίθετα, εκείνος που κυριαρχεί στις επιθυμίες και τα πάθη του, είναι πιο ευτυχής από τον υποδουλωμένο σ’ αυτά.
Σαφώς και η Πολιτεία του Πλάτωνα είναι ιδανική. Ας την αντιπαραβάλλουμε όμως με τη σημερινή μας ζωή που είναι δανεική:
- Αληθινή ευτυχία υπάρχει μόνο όταν μπορούμε να αγοράσουμε ό,τι θέλουμε.
- Τόσο το κράτος όσο και τα άτομα νιώθουν ευτυχισμένα όταν καταναλώνουν. Το κράτος χρησιμοποιεί περισσότερους δημόσιους υπαλλήλους απ’ όσους χρειάζεται (κατανάλωση ψηφοφόρων) και για να τους πληρώνει δανείζεται από το εξωτερικό, ενώ οι πολίτες καταναλώνουν περισσότερα αγαθά απ’ όσα χρειάζονται και για να τα αγοράσουν δανείζονται από τις Τράπεζες.
- Η καταναλωτική νοημοσύνη είναι αρετή που μπορεί να την αποκτήσει κάποιος ύστερα από εκπαίδευση και αρκετή προσπάθεια. Προϋποθέτει την ύπαρξη διανοητικής και συναισθηματικής νοημοσύνης.
- Η γέννηση της καταναλωτικής μανίας και καταναλωτικής άνοιας συνταυτίζεται με τη γέννηση του καπιταλισμού.
- Η καταναλωτική νοημοσύνη προϋποθέτει ανθρώπους που αναζητούν την απόλαυση μέσα από τη δημιουργία κι όχι μόνο μέσα από την κατανάλωση.
- Όταν ο καθένας καταναλώνει μόνο ό,τι χρειάζεται, εάν το χρειάζεται, όταν το χρειάζεται και δεν υποκύπτει στις σειρήνες των διαφημίσεων που τον παροτρύνουν σε συνεχείς και αυθόρμητες αγορές, τότε η ιδέα της καταναλωτικής νοημοσύνης έχει επιτευχθεί.
- Η καταναλωτική νοημοσύνη συντελεί στον έλεγχο των οικονομικών του ανθρώπου και την ορθολογική διαχείρισή τους. Αντίθετα η καταναλωτική ανοησία οδηγεί σε οικονομική αφαίμαξη του καταναλωτή, σε υπερδανεισμό και υπερχρέωση, σε άστοχες ή λάθος αγορές και σε ψευδαισθήσεις υλικών απολαύσεων που φθίνουν πολύ νωρίτερα από τις δόσεις του δανείου που μένουν να εξοφληθούν. Οι ψυχολόγοι ήδη γνωρίζουν ότι υπάρχει «ηδονιστική προσαρμογή» στην ανθρώπινη φύση. Κάθε χαρά, ηδονή και απόλαυση φθίνει όταν επαναλαμβάνεται. Ο άνθρωπος συνηθίζει τα πάντα εκτός από τη μοναξιά. Και στην προσπάθειά του να αυξήσει την αγοραστική του δύναμη, απομονώνεται κοινωνικά, χάνει φίλους, απομακρύνεται απ’ τους συγγενείς. Και καταλήγει πλούσιος σε χρήμα αλλά φτωχός σε χρόνο, πλούσιος σε γνωστούς αλλά φτωχός σε φίλους. Κι αυτό θεωρείται επιτυχία… και συχνά εξαργυρώνεται με επισκέψεις σε ακριβοπληρωμένους ψυχολόγους.
- Εάν, σε ιδανικές συνθήκες, επικρατήσει η καταναλωτική νοημοσύνη στους ανθρώπους ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει – το πολύ – σε 5 χρόνια και θα επιστρέψουμε σε έναν άλλο τρόπο ζωής πιο κοντά στην ανθρώπινη φύση μας και πιο μακριά από τους στόχους των πολυεθνικών, των οίκων αξιολόγησης, της Goldman Sachs και του ιμπεριαλισμού. Η Αρχαία Αθήνα δημιούργησε ιμπεριαλισμό ιδεών, η σημερινή Αμερική δημιούργησε ιμπεριαλισμό καταναλωτικών προτύπων, όπλων, τρομοκρατίας και ελέγχου της ελεύθερης σκέψης.
- Σκοπός όλων των διαφημίσεων είναι ένας και κοινός: να θολώσουν τη σκέψη και την κρίση μας και να αυξήσουν τις επιθυμίες μας για αυθόρμητες και ανόητες αγορές.
- Η διαφήμιση είναι η γέφυρα ανάμεσα στην αδιάκοπη παραγωγή και την απρόσκοπτη κατανάλωση προϊόντων. Οι βιομηχανίες παράγουν γιατί εμείς καταναλώνουμε ή εμείς καταναλώνουμε επειδή οι βιομηχανίες παράγουν;
- Άνθρωπος άδικος, κατά τον Πλάτωνα, είναι ο φιλόδοξος, ο άπληστος, ο δούλος στις υλικές ορμές και τα πάθη του. Αντίθετα, εκείνος που κυριαρχεί στις επιθυμίες και τα πάθη του, είναι πιο ευτυχής από τον υποδουλωμένο σ’ αυτά.
- Πώς θα επανιδρύσουμε το νέο Ελληνικό κράτος; Με αμερικανικά πρότυπα ή με Αρχαία Ελληνικά;
Η πρότασή μου είναι απλή: Λιγότερη κατανάλωση και περισσότερη δημιουργία ίσως μας οδηγήσουν σε μια πιο δίκαιη κοινωνία. Με λιγότερους φτωχούς και λιγότερο πλούσιους. Γιατί στο σημερινό πολιτισμό κυριαρχεί το χρήμα και η εξουσία. Όταν αυτά τα δύο αλληλοϋποστηρίζονται έχουμε διαπλοκή. Η εργασία των πολλών παράγει πλούτο. Η διαπλοκή κλέβει μεγάλο μέρος αυτού του πλούτου και τον διοχετεύει στους λίγους. Άρα, η εργασία παράγει πλούτο, η διαφθορά παράγει πλούσιους.
Δεν αρκεί, πλέον, να περιμένουμε λύσεις μόνο από τους κυβερνώντες. Αυτοί είναι απλώς το είδωλό μας στον καθρέφτη. Κοιτάζουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη και περιμένουμε την πρώτη κίνηση να την κάνει το είδωλό μας. Όμως δεν πρόκειται να κινηθεί το χέρι στον καθρέφτη αν πρώτα δεν κινηθεί το δικό μας χέρι.
Μόνο όταν εμείς γίνουμε καλύτεροι πολίτες θα μπορούμε να ελπίζουμε σε καλύτερους πολιτικούς.
Κι έχουμε ελπίδα να γίνουμε εμείς καλύτεροι πολίτες μόνο εάν καταλάβουμε ότι η Πολιτεία του Πλάτωνα είναι ανώτερη από την Πολιτεία της Κηφισιάς. Κι επίσης, είναι σημαντικό να θυμόμαστε τη διαπίστωση του Πλάτωνα ότι: «η τιμωρία σου να μην καταδέχεσαι να ασχοληθείς με την Πολιτική είναι να σε κυβερνούν οι κατώτεροί σου».
[1] Βλ. το βιβλίο «Άλλα θέλω κι Άλλα κάνω» του Γ. Πιντέρη
Φωτογραφία: cleerecherry.com
Στάθης Παπαγιαννίδης
Ο Στάθης Παπαγιαννίδης γεννήθηκε στην Αλεξανδρούπολη, μεγάλωσε στην Αθήνα, σπούδασε στην Πάτρα, μετεκπαιδεύτηκε στο Λονδίνο και τώρα ζει στο Λαύριο.
Δεν πίστεψε στο τρένο της Πληροφορικής (βλ. Βοηθήστε τους Κομπιουτεράδες, εκδ. Θέμα 1992), ούτε στο θαύμα του εκσυγχρονισμού και του ευρώ (βλ. το Αλφαβητάρι του Εκσυγχρονισμένου, εκδ. Δίαυλος 2001).
Αντίθετα, πιστεύει στη βέλτιστη αξιοποίηση του χρόνου (βλ. Πως θα γίνεις πλούσιος σε χρόνο, εκδ. Πατάκη 2007) και στη χαρά της δημιουργικότητας που ξεπερνά την απόλαυση της κατανάλωσης (Καταναλωτική Νοημοσύνη, το παρόν βιβλίο).
Με σπουδές στην πληροφορική και τα οικονομικά (Πολυτεχνείο Πατρών, London School of Economics) και πολυετή τραπεζική εμπειρία (Εθνική Τράπεζα, Alpha Bank), ο συγγραφέας καταθέτει μια διαφορετική πρόταση στην οικονομική κρίση που μας βρήκε τόσο απροετοίμαστους.
Μια πρόταση που λέει ότι το φως δε βρίσκεται στην άκρη του τούνελ αλλά μέσα στο κεφάλι μας αρκεί ν’ αφήσουμε τη σκέψη μας ελεύθερη και την ψυχή μας ανοιχτή στους γύρω μας.
Loading ...