Της Εύας Πομπόρτση
Πολλοί κατά καιρούς μιλούν για την Ηθική, μα δεν είναι σίγουρο εάν τη βλάπτουν ή προσδίδουν χρώμα και καλύτερες ερμηνείες (σαφώς περισσότερες) στο νόημα της, είτε ορώμενο από κοινωνιολογικής σκοπιάς, είτε παιδαγωγικής, είτε κυρίως ιστορικής. Ο Καρτέσιος καθιέρωσε την ηθική κρίση* πέραν της προσήλωσής της στον αισθητικό εκλεπτυσμό και συνεπώς στην αισθητική αποτίμηση, κατορθώνει να διαπερνά όποια άλλη έκλυση διάνοιας για την αντιμετώπιση παντός τύπου -και διαφόρων- ζητημάτων …
Καθεμία από τις ηθικές πεποιυήσεις μας μπορεί να αμφισβητηθεί. Λέγοντας αυτό, δύσκολα κάποια άλλη θέση ή τοποθέτηση μπορεί να τη “συναγωνιστεί”. Κάθε μια ηθική πεποίθηση μπορεί να έρθει σε σύγκρουση με άλλες πεποιθήσεις που φαίνονται πιο βέβαιες* αυτό θα δικαιολογόυσε έναν τοπικό σκεπτικισμό. Όμως αυτό που θα παραθέσω τώρα είναι ακόμη καλύτερο: όλες οι ηθικές πεποιθήσεις μας μπορεί να έρθουν σε σύγκρουση με άλλες, και αυτό μπορεί να αιτιολογήσει την αμφισβήτηση της αξιοπιστίας τους. Δεν είναι σαφές;
Ίσως, επειδή είμαστε, ορθολογικά, φαλλιμπιλιστές, όχι μόνο σε σχέση με τις περιγραφικές αλλά και σε σχέση με τις κανονιστικές πεποιθήσεις μας, αυτό το συμπέρασμα δε μας κλονίζει και δε μας οδηγεί σε ηθική κρίση (!). Μα, πώς είναι αυτό δυνατόν; Ας σκεφτούμε πως εάν αμφισβητούνταν όλες οι ηθικές πεποιθήσεις μας ταυτόχρονα, αν περνούσαμε από τον καθολικό, αλλά δυστυχώς τοπικό, σκεπτικισμό στον ακραίο και γενικό σκεπτικισμό, τότε ναι, πράγματι, θα βρισκόμασταν σε ηθική κρίση. Έναν τέτοιο γενικό σκεπτικισμό, τι θα μπορούσε να τον αιτιολογήσει; Τι αιτιολόγησε το γενικό σκεπτικισμό του Καρτέσιου, τότε; ήταν η κατάρρευση παραδοσιακών δογματικών βεβαιοτήτων του κοσμοειδώλου του Αριστοτέλη και του Θωμά (του Ακινάτη) κατά τον ύστατο Μεσαίωνα που τον καθόρισε; Δεν είμαι αρμόδια ιστορικός για να δώσω απάντηση σε αυτό, ένα πράγμα αν μήτι άλλο μου φαίνεται βέβαιο: ό, τι κι αν προκάλεσε το σκεπτικισμό του Καρτέσιου και άλλων διανοουμένων της εποχής του, ο σκεπτικισμός αυτός δεν ήταν αιτιολογημένος. Και θα εξηγήσω ευθύς το γιατί. Ούτε το cogito ούτε η ύπαρξη του Θεού μπορούν να δημιουργήσουν τις βεβαιότητες που αναζητούσε ο Καρτέσιος. Ο φιλοσοφικός ορθολογισμός των νεότερων χρόνων προσπάθησε επανειλημμένα να λύσει το Καρτεσιανό πρόβλημα, χωρίς ωστόσο αποτέλσεμα. Αλήθειες του λόγου, στις οποίες να μπορεί να βασίζεται το σύνολο των πεποιθήσεών μας, που να μπορούν να αιτιολογήσουν όλες τις πεποιθήσεις μας, δεν υπάρχουν.
Προφανώς, το να έχεις δώσει μια υπόσχεση, αποτελεί καλό λόγο για την τήρησή της. Το να δεις στο σκοτάδι μια σκια, μπορεί να είναι ένας καλός λόγος για να υποθέσεις, αν βρίσκεσαι στην τούνδρα, ότι εκεί στέκεται ένας λύκος. Και στις δύο περιπτώσεις μπορεί να αποδειχθεί ότι επρόκειτο για ένα εκ πρώτης όψεως καλό αίτιο, ότι η σκιά δεν ήταν ενός λύκου αλλά ενός λυκόσκυλου, και ότι η υποτιθέμενη υπόσχεση δεν ήταν τέτοια, επειδή ο αποδέκτης της δεν την είχε πάρει στα σοβαρά(!). Υπάρχουν ηθικές και εξω-ηθικές πεποιθήσεις που μας φαίνονται πιο βέβαιες από άλλες. Αν, κάνοντας κακή χρήση της Καρτεσιανής παράδοσης, απαιτούσαμε απόλυτη βεβαιότητα και εάν, στην περίπτωση που ήταν ανέφικτη, αμφισβητούσαμε το σύνολο των πεποιθήσεών μας, θα καταστρέφαμε τις βάσεις κάθε πρακτικής και θεωρητικής διαβούλευσης. Η διαβούλευση, τώρα, προϋποθέτει δυσαρμονία βεβαιοτήτων και προτεραιοτήτων, κανόνων κι αξιολογήσεων, η οποία επιτρέπει να δημιουργηθούν συστηματικές συναρτήσεις ανάμεσα στις επιμέρους πεποιθήσεις, με αποτέλεσμα να γίνουν πιο βέβαιες οι αβεβαιότητες. Εκεί ακριβώς είναι που έγκειται το παιχνίδι της αιτιολόγησης και όχι στη μάταιη αναζήτηση ενός κρυμμένου θεμελίου, πάνω στο οποίο υποτίθεται ότι βασίζονται όλες οι ηθικές πεποιθήσεις μας. Αμφιβολία, είτε οι υποσχέσεις τηρούνται, είτε όχι.
Ειδικοί Συνεργάτες
- esynergates@dotnews.gr
